Perkusja w starożytnej Grecji, Etrurii i Rzymie

You are currently viewing Perkusja w starożytnej Grecji, Etrurii i Rzymie

Perkusja (łac. percussio – uderzenie) to ogólna nazwa instrumentów posiadających różne znaczenie w zależności od rodzaju muzyki i potrzeb danego utworu. Dźwięk powstaje przez uderzanie, pocieranie, potrząsanie, skrobanie, szarpanie, albo inne czynności wprawiające w wibrację część lub całość instrumentu. W instrumentach perkusyjnych skala zależy od wielkości instrumentu. Z instrumentów większych wydobywamy dźwięki niższe, przy czym znaczna ich część ma nieokreśloną wysokość dźwięku.

Brzmienie zależy od materiału z jakiego instrument jest zbudowany (porównaj ksylofon, wibrafon i dzwonki), miejsca w które uderzamy i materiału, z jakiego zbudowane są pałki, oraz od ich wielkości. 

Istotne jest to czym uderzamy, potrącamy, czy pocieramy instrument. Instrumenty perkusyjne dzielą się na idiofony i membranofony, drugi podział to: na instrumenty wydające z siebie dźwięki o nieokreślonej i określonej wysokości.

We wszystkich kulturach pierwotnych instrumenty perkusyjne w jakiejś formie pojawiały się jako pierwsze, ale ich ojczyzną, szczególnie idiofonów jest daleki wschód. Idiofony (gr. Idiom – własny, phon – dźwięk) są najstarszą grupą instrumentów znanych człowiekowi. Są to instrumenty samobrzmiące, czyli naturalnie sprężyste, a więc: dwa kije, dwa kamienie, dwie kości, dwie klaszczące ręce, tupiące stopy.


Najprostszy taki instrument to klaskanka. Jest to zderzenie dwóch identycznych przedmiotów np. rąk oraz przedmiotów, które mogą je zastąpić. W Egipcie często klaskanki rzeźbiono w formie dłoni. Znaleziono wazy z 3000 r. p.n.e. na których przedstawione są tancerki używające klaskanek. Z zachowanych prac plastycznych wynika, że używali ich egipscy myśliwi. Płoszyli stado, a potem rzucali klaskankami do podrywających się ptaków. Korzystali z nich także rolnicy np. do nadania sobie rytmu przy wyciskaniu winogron, albo do płoszenia szarańczy, czy ptaków. W Mezopotamii w wykopaliskach z ok. 2800 r. p.n.e. znaleziono pieczęć, która przedstawia zwierzę uderzające dwoma małymi przedmiotami podobnymi do kostek domina. Klaskanką jest też wachlarz. Mężczyznę grającego na dwóch instrumentach przypominających podwójne łyżki przedstawia rzymska mozaika.

Również stare są dziecięce grzechotki, a więc wydrążone, lub wysuszone strąki czy tykwy lub dynie, wypalone z gliny, zrobione z drewna, łyka, skóry zwierzęcej, rogów, skorup, czy metalu naczynia, a wreszcie naczynia wyplatane z wikliny, sznurków, ratanu, wypełnione różnorodnymi ziarnami, piaskiem, kamykami, czy kulkami z brązu. Znajdowano je w wykopaliskach nawet z II tysiąclecia p.n.e. Najczęściej mają kształt kuli, kielicha lub drążka. Wiele z nich jest zdobionych – rzeźbionych lub malowanych. Grzechotki z tykwy były instrumentem kobiecym. Zamiast tykwy stosowano inne materiały dostępne w gospodarstwie domowym, dlatego grzechotka wkroczyła do dziecięcego pokoju. 

Sistrum (gr. seîstron – rzecz do potrząsania) zalicza się do grzechotek. Składa się z metalowych krążków umieszczonych na prętach. Najstarsze zachowane egzemplarze pochodzą ze starożytnej Mezopotamii, Egiptu i Pompei. Przypuszczalnie są starsze, a ich źródłem są malajscy i melanezyjscy rybacy, którym sistrum służyło do wabienia rekinów, a od nich przejęli instrument Egipcjanie. W Egipcie spotykamy je już za czasów Starego i Średniego Państwa. Nosiło nazwę sešešet czyli mała świątynia i taki miało kształt. Rodzaj sistrum o nazwie mnaanim lub mna’an’im występował też w Izraelu za czasów króla Davida. Długo uważano, że jest to instrument związany tylko z kultem bogini Izydy. Do dziś sistra stosowane są w Etiopii. Zachowała się grecka rzeźba kobiety grającej na sistrum. Greckie jest też pochodzenie używanej przez nas do dziś nazwy.

Talerzeżele lub czynele (gr. kymbala) i kastaniety należą do idiofonów płytowych o nieokreślonej wysokości. Można nimi uderzać o siebie, lub pocierać, można też w nie uderzać pałką. Znane były, zarówno w starożytnej Azji (III tys. p.n.e.  – Indie), na Środkowym Wsch. czy w Europie. Małe talerze o średnicy ok. 8 cm znaleziono w wykopaliskach asyryjskich w Nimrud (VII w. p.n.e.), podobnych używano w Egipcie, Grecji i Rzymie. Egipskie talerze miały 12-17 cm lub 5-8 cm. Te mniejsze to talerzo-kastaniety nazywane też trzaskawkami. W wielu krajach Bliskiego Wschodu (w tym starożytnej Grecji) także używano dwóch rodzajów talerzy: ostrych i delikatnych (dzwoneczkowych). 

Prawdopodobnie ze starożytnej Grecji pochodzą kastaniety, a do ich rozprzestrzenienia przyczynili się Fenicjanie. Spotykamy je w znaleziskach w Andaluzji, Pd. Włoszech, a nawet na Balearach. Nazwa castaña jest pochodzenia greckiego i wskazuje na kształt instrumentu przypominający kasztan. Zachował się rzymski relief przedstawiający tancerkę grająca na kastanietach. W Egipcie używano dwóch typów kastanietów. Jeden podobny do instrumentu greckiego, drugi przypomina dzisiejszy instrument hiszpański. Są to dwie muszelki, połączone sznurkiem, które mocuje się na kciukach osoby grającej. Gra na takich kastanietach jest bardzo trudna.

W starożytności pojawiły się też krotala i zilia masa, małe metalowe klekotki, rodzaj szczypczyków zakończonych dwoma talerzykami (tzw. talerzyki widełkowe). Szczypczyki łączył skórzany zawias, a po zwolnieniu ucisku odskakiwały. Trzymało się je między kciukiem a środkowym palcem obu rąk. Do dziś stosowane są w Grecji i Turcji oraz wśród Koptów. Ich pochodzenie jest prawdopodobnie greckie i w podobny sposób jak kastaniety przedostały się do innych terytoriów. Grecka jest też nazwa kýmbala. Osoby grające na krotalach uwieczniono na greckich wazach. Z reguły są to jednocześnie tancerze. A przede wszystkim skąpo ubrane tancerki.

Kołatki Grecy nazywali krótala, grały na nich kobiety i wykonywano je z różnych materiałów. Najczęściej miały kształt buta. Inne kołatki nazywane przez Greków kroúpalon, a przez Rzymian scabellum, służyły szefom chóru, a także dla służby do nadawania rytmu. Zachowały się liczne rzymskie rzeźby przedstawiające mężczyzn korzystających ze scabellum, które może być także kompletem dwóch deseczek przymocowanych do stopy, tak, że gra na nim przypomina stepowanie. Jedna z przedstawionych postaci gra dodatkowo na discus. Jest też relief, na którym ze scabellum korzysta aulista.


W Grecji i Rzymie używano małych, metalowych krążków discus jako instrumentu sygnałowego. Służył do ostrzegania, na ulicach, o zbliżającym się do skrzyżowania pojeździe. Zachowała się w Rzymie rzeźba chłopca grającego na małych talerzykach. Instrument był pochodzenia azjatyckiego. Jeden z pitagorejczyków zrobił instrument, który składał się z czterech krążków o tej samej średnicy, lecz różnych grubościach. W ten sposób uzyskiwał dźwięki o różnych wysokościach i ich współbrzmienie.  


Idiofony płytowe są to ciała stałe, twarde i sprężyste naturalnie. Używane w muzyce płyty są nierównej grubości i często wgięte. Z natury wydają z siebie dźwięki nieharmoniczne, czyli bez określonej wysokości. W niektórych przypadkach przez odpowiednie wygięcie można wzmocnić dźwięk podstawowy i jego wybrane harmoniczne, a wtedy wysokość dźwięku da się określić. Najstarsze płyty stosowano, do celów sygnalizacyjnych już w Asyrii, a potem w starożytnej Grecji, Rzymie i Europie. Dzwony strojono, a więc układano w kuranty.


Membranofony mają błony lub membrany, które są ich elementem drgającym. Dźwięk powstaje na skutek uderzenia w membranę. Do tej grupy należy większość instrumentów określanych potocznie, jako bębny. Instrumenty te mogą być jedno i dwu membranowe. Mogą wydawać dźwięki o określonej i nieokreślonej wysokości. Znane były już przynajmniej 4 tys. lat temu. Bębny u ludów pierwotnych były także instrumentem magicznym. Żaden inny instrument nie ma do spełnienia tylu funkcji. Służyły do obrzędów. Stosowano je też do celów wojskowych i sygnalizacyjnych.

 
Małe bębenki obręczowe stosowano też pomiędzy 2000 a 1000 r. p.n.e. w Izraelu. Nosiły nazwę tof i były odpowiednikiem arabskiego bębenka duff oraz greckiego týpanon. W Talmudzie określa się go z racji przeznaczenia jako ērúś lub ãraś, co znaczy zaręczać. Tympanon dawał rytmiczne wsparcie pieśniom rytualnym. Nie był używany do celów militarnych i w trakcie wojen. Membrana była ze skóry i rozciągano ją na skorupie o głębokości ok. 15 cm. Wydawał z siebie dźwięk głęboki i huczący. Mówiono o nim jako o bębnie kotłowym. Miał też spodkowaty rezonator. Zachowała się rzymska mozaika, przedstawiająca aktora, który akompaniuje sobie na takim bębenku.


W starożytnej Grecji i Rzymie głównie stosowano bębny obręczowe. Miały jedną lub dwie membrany, boczne uchwyty do przenoszenia i podczas gry trzymano je pionowo. Znane były też same obręcze z brzękadłami, przypominające współczesny tamburyn. Na bębenkach obręczowych grywano do tańca, a więc znajdujemy je na rysunkach przedstawiających zabawy i tańce. Bębenki używano tez w ceremoniach religijnych, pochodach i marszach. Czasem bębenek towarzyszył instrumentowi melodycznemu np. lirze czy kitarze. Ponadto znaleziono pochodzący z I w. p.n.e. bęben będący fragmentem kuli. Membrana naciągnięta jest na cały korpus, chociaż gra się nad niewielkim otworem. Na bębnach grały tylko kobiety i nie stosowano ich w muzyce wojskowej. Grano na nich rękoma. Bębny ludy Europy przejęły od Rzymian. 


Membranofonami są także kotły. Od bębnów różnią się tym, że można ustalić wysokość wydawanego przez nie dźwięku, a nawet odpowiednio naciągając i luzując membranę nastroić. Kotły znane były już w starożytnym Egipcie. Kotły także stosowano w starożytnej Grecji i Rzymie, ale do Europy przywędrowały od Arabów w czasach wojen krzyżowych.

Chordofony

  • Phorminx, kitaris, kithara, lira, bárbiton, bárbitos – liry, kitary
  • Psaltêrion, mágadis, pētkis – harfy
  • Trianon – harfa kątowa
  • Trichordon, pandura – lutnie
  • Simikion, epigóneion, mũgnĩ – cytry
  • Monochord 
  • Polichord

Aerofony

  • Aulós, tibia – obój podwójny piszczałka frygijska, lidyjska, fenicka
  • Choraulam et utricularium – dudy
  • Piszczałka poprzeczna
  • Syrinx – fletnia Pana 
  • Organum hydraulicum – organy hydrauliuczne
  • salpinx, tuba – trąbki 
  • lituus – trąbka zgięta 
  • cornu – trąbka zwinięta

Perkusja

  • Sistrum
  • castaña – kastaniety
  • Krótal, kroupalon – kołatki
  • Scabellum – deseczki do stepowania
  • Krotale, zilia masa, kýmbala – klekotki
  • klaskanki
  • discus – talerze
  • týpanon – bębny obręczowe
  • kotły