Prawo autorskie jest częścią prawa własności intelektualnej i należy do działu prawa cywilnego. Jest to zespół norm regulujących stosunki związane powstawaniem, eksploatacją i ochroną utworów oraz praw pokrewnych powstających przy ich wykonywaniu i rejestrowaniu.
Istnienie praw autorskich ma uzasadnienie w konieczności zapewnienia twórcom praw do rezultatów ich działań, uznaniu ich twórczej indywidualności i osobowości i możliwości włączania rezultatów ich pracy w obieg powszechny, oczywiście płacąc za włożoną w powstawanie dzieła pracę.
Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej. Taki przejaw to dzieło albo utwór. Utwór to indywidualny sposób wyrażenia, czy artystyczna forma wyrazu, a więc nie są utworami odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Jednak może być chroniony sposób ich wyrażania. Ustawodawca mówi o indywidualnym charakterze utworu. Musi to być działanie kreatywne, a indywidualność powinna odzwierciedlać sposób tworzenia i styl danego twórcy.
Utwór, może być ustalony w jakiejkolwiek postaci. Utwór literacki bądź muzyczny istnieje niezależnie od rękopisu, wydrukowanego egzemplarza, czy zarejestrowanego nagrania. Istnieją też przypadki, w których bez utrwalenia utwór ustalony być nie może. Takim zjawiskiem jest dzieło filmowe.
Twórczy charakter powoduje uznanie dzieła niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażania. Prawo autorskie nie zajmuje się oceną twórczości z punktu widzenia krytyki, analizy czy estetyki, ale wynika z samego faktu jej zaistnienia. Podobnie, jak na ochronę utworu nie ma wpływu forma jego prezentacji czy wykonania. Za utwór chroniony należy uważać fałszywe zanucenie melodii, zacytowanie, nawet z błędami, fragmentu tekstu, wiszącą w kadrze reprodukcję obrazu itd.
Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Ochronie podlega „treatment”, szkic scenariusza, a także eksplikacja opowiadająca o naszych zamierzeniach. Oczywiście zawsze problemem pozostaje ochrona samego pomysłu, jeżeli nie przyjął jeszcze żadnej artystycznej formy dającej mu status utworu. Jeżeli komuś takie niekompletne jeszcze dzieło przedstawimy, nie ma on prawa wykorzystać posiadanej wiedzy do realizacji pomysłu bez udziału i zgody autora.
Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Autor nie musi nikogo informować o swoim autorstwie. Formalności związane z rejestrowaniem utworów w organizacjach zbiorowego zarządzania prawami (OZZ) można traktować jako działanie pomocnicze, które nie zwiększa zakresu ochrony, ale może być pomocne w przypadku sądowego udowadniania okoliczności czy czasu powstania dzieła. OZZ przyjmują jednak pod ochronę tylko dzieła kompletne.
W przypadku naruszenia praw do dzieła naszkicowanego, ale jeszcze niekompletnego dobrze jest posiadać pomocnicze dowody, które wspomogą nasze roszczenie. Takim dowodem jest nie otwarty, a nadany (nawet do siebie) za pośrednictwem Poczty Polskiej list polecony, poświadczenie notarialne, czy datownik instytucji potwierdzającej że takie pismo wpłynęło na dziennik. O takich potwierdzeniach mówimy data pewna i jest to dowód, że tego dnia utwór w takiej formie już istniał. Jako formę nieukończoną, możemy traktować urywki dzieła. Chroniona jest każda, najmniejsza część, czy fragment utworu, który pozwoli utwór zidentyfikować.
Na chcącym wykorzystać utwór spoczywa obowiązek zadośćuczynienia tym prawom i nie jest tłumaczeniem fakt, że znalezienie autorów czy innych uprawnionych okazało się zbyt trudne. Ustawodawca wymienia utwory, które są przedmiotem prawa autorskiego. Użyta forma, „a w szczególności”, oznacza że jest to wyliczenie przykładowe, czyli mogą istnieć utwory, których nie wymieniono, a ochrona i tak będzie im przyznana. Także w przyszłości mogą pojawić się i zostać uznane, nowe przejawy twórczości. Ustawodawca nie rozstrzyga, co utworem jest, a co nie jest. W sytuacji konfliktowej jedyną możliwością, aby przyznać danej pracy status utworu lub nie, jest wystąpienie z powództwem ustalającym. Istnienie bądź nie, niematerialnych praw autorskich, ustali właściwy sąd cywilny.
Ochrona prawem autorskim, dotyczy także grupy utworów określanych, jako opracowania. Przykład to tłumaczenia, przeróbki, adaptacje. Lista opracowań jest również niepełna i niezamknięta. Oznacza twórcze działania na istniejącym utworze, a prawo autorskie twórców tej grupy nazywamy prawem zależnym. Do grupy utworów zależnych należą też zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu. Zestawienia te muszą mieć twórczy charakter i powstawać bez uszczerbku dla praw wykorzystanych utworów. Podlegają ochronie nawet, jeżeli zawierają niechronione materiały.
W sztukach audiowizualnych przykładem twórczości chronionej prawem autorskim zależnym jest ilustrator muzyczny (twórca opracowania muzycznego). Z zawodów nowo powstających należy umieścić autora opracowania dźwiękowego i twórcę sound design.
Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
- akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
- urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
- opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
- proste informacje prasowe,
- pomysły i tematy badawcze oraz teorie i fakty naukowe,
- typowe tabele, zestawienia np. alfabetyczne, pozbawione oryginalnej koncepcji,
- znane powszechnie formy plastyczne, przestrzenne i muzyczne,
- utwory wystawione na stałe w miejscach ogólnie dostępnych np. drogach, ulicach, placach itp. – jednak nie do tego samego użytku,
- znaki firmowe użyte w celach informacyjnych.
Jeżeli utwór jest ludowy lub prawo autorskie do niego już wygasło, zgoda autora utworu oryginalnego nie jest konieczna. Bardzo często spotykamy się jednak z sytuacją chronienia konkretnej wersji czy opracowania utworu. Dotyczy to np. tłumaczy. Nie jest opracowaniem utwór powstały z inspiracji innym dziełem, a więc także w takim przypadku nie trzeba zabiegać o zgodę autora utworu, który chcemy uhonorować w swojej twórczości.
Przejawów działalności twórczej przewidzianej przez ustawodawcę jest bardzo wiele. O twórczym charakterze, decydują łagodne kryteria, co popularnie określa się, jako (niem.) „Kleine Münze”, czyli bilon, drobne monety. Dotyczy to zarówno wielkości wkładu twórczego jak i rozmiarów samego dzieła. Podejście to znajduje odzwierciedlenie we współczesnym orzecznictwie sądowym. Nie zawsze był to pogląd oczywisty. Jeszcze w latach 60. zarówno prof. F. Zoll, jak i prof. S. Ritterman byli zwolennikami zasady (łac.) de minimis non curat pretor, czyli że minimalne wkłady twórcze nie powinny być uwzględniane w ochronie autorsko prawnej.
Część ustawy o prawie autorskim stanowią przepisy dotyczące twórców i współtwórców dzieł audiowizualnych. Wymieniono osoby uznawane za współtwórców, a więc reżysera, operatora obrazu, scenarzystę, twórcę adaptacji utworu literackiego (autor scenopisu), kompozytora, z zastrzeżeniem, a w szczególności, czyli że lista ta jest otwarta, a za współtwórców, zgodnie z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, uznaje się wszystkie osoby mający swój twórczy wkład w powstawanie dzieła. Natomiast grupa wymieniona w ustawie to osoby, które mają prawo do wynagrodzenia z racji eksploatacji utworu, czyli tantiem. Od czasu powstania ustawy ta grupa powiększyła się o scenografa, operatora dźwięku i montażystę obrazu. To tylko potwierdza, że lista osób uprawnionych może się stale poszerzać, a katalog ten może być też inaczej ustalony w różnych krajach.
Prawa majątkowe do utworu audiowizualnego ma producent. Nabywa je od współtwórców, którzy tworzą utwory na jego zamówienie, lub zezwalają na wykorzystanie gotowego utworu i są one wyłączne w ramach utworu audiowizualnego, jako całości. Jest to tzw. cesja umowna. Prawa producenta do dysponowania gotowym utworem audiowizualnym są ściśle określone. Prawa osobiste do utworu audiowizualnego, pozostają przy współtwórcach.
Z ochrony prawa autorskiego korzystają także programy komputerowe, które chronione są tak jak prace literackie. Chroniony jest sposób wyrażenia, a nie idea i zasada. Prawo chroni bazy danych spełniające wymogi utworu, fotografię, również wizerunek. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody osoby pokazywanej, a często wypłaty honorarium. Adresat korespondencji jest chroniony, a jego korespondencję można rozpowszechniać tylko za zgodą adresata lub jego spadkobierców. Ochrona prawem autorskim dotyczy osoby udzielającej informacji, tzw. źródeł informacji.
Ustawa o prawie autorskim, po raz pierwszy w polskim prawodawstwie, objęła grupę praw określanych, jako pokrewne. Dotyczą one wykonawców, producentów nagrań, wydawców i nadawców. W ten sposób Polska nadgoniła wieloletnie zapóźnienie, które uniemożliwiało nam przystąpienie do Konwencji Rzymskiej. Zlikwidowano sprzeczność interesów pomiędzy autorem, któremu każda forma eksploatacji dzieła przynosiła dochód, a wykonawcą, który nie otrzymywał żadnej gratyfikacji za wielotysięczne nakłady płyt, publiczne odtwarzanie nagrań lub emitowanie ich w radio czy telewizji i był jedynie zainteresowany występami. Także wydawcy i producenci nie otrzymywali wcześniej gratyfikacji za publiczne odtwarzanie czy emitowanie wyprodukowanych przez siebie nagrań, bezpłatnie retransmitowano również programy nadawane przez inne stacje.