Muzyka kościelna Średniowiecza

You are currently viewing Muzyka kościelna Średniowiecza

Na muzykę średniowiecza największy wpływ miało powstające chrześcijaństwo. Za jej podstawowe formy uważa się śpiewy kościelne, chorał gregoriański, prymitywną wielogłosowość. Autorów nie znamy. Muzyka Średniowieczna pisana była anonimowo ad majorem Dei gloriam (łac. dla większej chwały Bożej). Początki muzyki chrześcijańskiej sięgają jeszcze końca starożytności, kiedy apostołowie tworzyli ceremoniał wspólnych modlitw i nabożeństw, który miał ułatwić zrozumienie zasad nowej wiary. Apostołowie byli Żydami, a więc u podstaw muzyki kościelnej legły tradycje muzyki żydowskiej. Była to muzyka wokalna i jednogłosowa. Charakterystyczną cechą były też ozdobne wokalizy nazywane melizmatami, tak charakterystyczne dla orientu. Dlatego początkowo była to muzyka identyczna ze śpiewami synagogalnymi, tylko ze zmienionym i zaktualizowanym tekstem. Śpiewano psalmy do których teksty znajdowano w Biblii i hymny do których teksty układano. 


W 49 r. zwołano pierwszy Sobór Jerozolimski, na którym postanowiono krzewić religię chrześcijańską nie tylko wśród Żydów, co spowodowało rozszerzenie bazy muzycznej i kulturalnej nowej religii o inne tradycje. Okres prześladowania chrześcijan (64-313 r.) to nieskrepowany i niekierunkowany rozwój śpiewów kościelnych. Poszczególne gminy żyły w ukryciu i izolacji, nie znano zapisu nutowego, możliwości komunikacyjne były niewielkie, a więc po tych dwóch wiekach liturgia była nie tylko niejednolita, ale i bardzo różnorodna. Dlatego po uzyskaniu swobody wyznania (edykt mediolański) hierarchia Kościoła chrześcijańskiego rozpoczęła prace nad opracowaniem jednolitego całokształtu działań religijnych (w tym świąt, śpiewów, muzyki, liturgii itp). 


Po wcześniejszym okresie pozostały hymny o budowie zwrotkowej (wzorowane na hymnach greckich), czy liczne pieśni maryjne pisane w Syrii przez Św. Efrema w I w., a także wpływy muzyki ludowej pochodzącej z pogańskiej Europy. W tym czasie ustalono daty najważniejszych świat kościelnych. Do IV w. w liturgii używano języka greckiego, później stosowana była łacina, co było jednym z powodów pierwszej schizmy i podziału Kościoła chrześcijańskiego w V w. na Zachodni (rzymskokatolicki) i Wschodni (grekokatolicki). 


Muzyka bizantyjska (grekokatolicka) istniała wyłącznie jako muzyka kościelna związana zarówno z chrześcijaństwem jak i innymi wierzeniami. Była w większości jednogłosowa, linearna i wokalna. Podstawową formą były aklamacje czyli ceremonialne pieśni powitalne, śpiewane dla cesarza przez chóry z towarzyszeniem organów. Liturgia była niejednolita, różna w różnych obrządkach (egipski, koptyjski, aramejski, etiopski, abisyński, syryjski, armeński, bizantyjski) i choć śpiewana w języku greckim była bliższa muzycznie wzorom orientalnym, nie greckim. Od 528 r. obowiązywały trzy typy śpiewów: jutrzniowe, laudacyjne i nieszporowe. 


W VIII w. w okresie prześladowań, gdy palono ikony i księgi liturgiczne, twórczość kościelna rozwijała się nadal. Doszło wręcz do specjalizacji. Teksty pisali hymnografowie, a muzykę melurgowie. W X w. oddzielił się i zapoczątkował własny rozwój cerkiewny śpiew rosyjski. Nowy typ hymnów, jeszcze bardziej spokrewniony z melizmatyką arabską pojawił się w XIII i XIV w. Stosowano notację ekfonetyczną (przypominającą neumy), ale też zapis wczesnobizantyjski i okrągły, a później nowogrecki. Wykorzystywane instrumenty muzyczne to organy, piszczałki, cymbały, trąbki i rogi.


Opracowanie podstawowych zasad śpiewu kościelnego dla kościoła rzymskokatolickiego przypisuje się Św. Grzegorzowi I Wielkiemu (pontyfikat 590-604 r.). On uporządkował obowiązujące teksty, a z nich wynikała melodia, wzorowana na śpiewie synagogalnym (jednogłosowy, wokalny, melizmatyczny), nazywana odtąd chorałem gregoriańskim. Obecnie uważa się, że reforma śpiewu odbyła się za pontyfikatu papież Sergiusza II (687-701 r.), ale nazwa pozostała. 


Chorał (łac. chorus – chór) to zbiór pieśni występujących w kościele katolickim w ramach liturgii mszalnej. Inne cechy chorału gregoriańskiego to:

  1. Wykorzystywano wyłącznie teksty łacińskie
  2. W czasie nabożeństw śpiewali tylko mężczyźni
  3. Nie było podziału na takty, a rytmikę wyznaczał tekst
  4. Podstawą melodyczną były starogreckie skale modalne
  5. Zapis neumami odbywał się na czterech liniach, przy użyciu kluczy C i F
  6. Dodatkowo stosowano opisy słowne poszczególnych znaków, które mogły oznaczać 2 – 5 dźwięków
  7. Zapis był nieprecyzyjny pod względem rytmicznym


Wykorzystywano grecką teorię i zapis muzyki przybliżony ludziom Średniowiecza przez Boecjusza (475-525 r.) tłumacza greckich traktatów naukowych (w tym dzieł Arystotelesa) na łacinę. Jemu zawdzięczamy też współczesne gamy, które wzięły swoją nazwę od greckiej litery G (Γ – gamma) o którą rozszerzył, przy adoptowaniu do nowych potrzeb, jedną ze skal greckich. Skale te w nowym wydaniu nazwano kościelnymi. Na rozwój chorału gregoriańskiego i jego współczesne brzmienie miały też wpływ chorały benewentyński, galijski, mediolański, mozarabski i wizygocki. Można więc powiedzieć, że chorał gregoriański będąc muzyką wyłącznie kościoła rzymskokatolickiego powstał jako konglomerat wielu rodzajów muzyki obecnej w tym czasie na terenach, które zamieszkiwali chrześcijanie, ale największy wpływ na jego powstanie miały muzyka żydowska i grecka teoria muzyki. 


W X w. powstały, na wzór starogreckich, modie kościelne, których często trudno doszukać się już w samej muzyce. Nutą finalną miało być d. Melodie o przewadze skali durowej pojawiają się w X w. W XIII w. pogodzono się z istnieniem trytonu. Najwcześniejsze przykłady stosowania systemu dur/moll pochodzą z Francji. Wydaje się, że jest to system wykształcony w Europie, choć także w Azji były tendencje do takiego wyboru dźwięków. 


Europa jest raczej kontynentem ludzi nieśpiewających, a więc mimo że początkowo na wzór ludów śródziemnomorskich głównie śpiewano, można mówić o dominacji instrumentów nad śpiewem. Potwierdza to późniejsza historia muzyki europejskiej, rozwój orkiestr i forma opery, w której głos solisty wkomponowany jest z bogatą orkiestrę, która zamiast mu akompaniować, ma do spełnienia swoją własną misję. Również prymat instrumentów i zespołów tłumaczy rozwój harmonii i tworzenie współbrzmień. Można powiedzieć, że w Europie zmieniono priorytety. To doprowadziło harmonię do szczytu pomysłowej kombinacji.


W Średniowieczu opracowano podstawową formę nabożeństwa – mszę i jej stałe części śpiewane, a więc Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei. Stosowana była też śpiewna recytacja psalmów, hymnów, antyfon i responsoriów (duet pomiędzy kapłanem, a wiernymi: – W górę serca! – Wznosimy je do Pana!). Całość liturgii musiała być opanowana na pamięć z powodu analfabetyzmu i nieistnienia precyzyjnego zapisu nut. Stosowano śpiew accentus (recytacja na jednym dźwięku zakończona kadencją) i concentus (śpiew kunsztowny). Śpiew gregoriański został usunięty z liturgii katolickiej dopiero decyzją Soboru Watykańskiego II (1962-1965 r.), ale melorecytacja w wielu przypadkach pozostała.


W X w. pojawiły się pierwsze odstępstwa od ustalonych zasad chorału. Komponowano utwory pseudo gregoriańskie (H.du Mont). Były też tropy i sekwencje. Nazywano tak wstawki tekstowe i muzyczne do oficjalnego tekstu modlitw ustalonych przez sobór. Były jednogłosowe i uzupełniały także jednogłosowy chorał. Ich tekst nie zawsze był łaciński, a w późniejszych wiekach przede wszystkim był to tekst w językach narodowych. Za ich twórcę uważany jest zakonnik szwajcarski Tuolio (zm. 915). Podobne formy w Kościele wschodnim pojawiały się już od V w. 


Czasem wstawki przyjmowały nawet formę samodzielnych utworów. W połowie XVI w. ich liczba sięgała kilkunastu tysięcy. Były najczęściej rymowane i wielozwrotkowe, ale swoją rangą nie dorównywały poezji rzymskiej (opartej na rytmie, a nie rymie). W tych fragmentach pojawiały się też teksty świeckie oraz świeckie melodie. 


Z punktu widzenia rozwoju muzyki był to bardzo pozytywny trend, jednak Sobór Trydencki (1545-1563) nakazał usunąć z pieśni kościelnych wszystkie tropy, a zezwolił na wykonywanie tylko pięciu wypracowanych przez wieki samodzielnych utworów. Reformę tę poprowadził papież Grzegorz XIII (1577). Sobór watykański II w 1965 r. odrzucił z nich jeszcze trzy. W Polsce dla potrzeb zreformowanej liturgii opracowano Graduał i Antyfonarz, które w latach 1621 i 1628 zatwierdził Synod Piotrkowski i Uniwersytet Jagielloński. Jednym z nich jest powszechnie znany i wykorzystywany przez kompozytorów tekst Stabat Mater dolorosa (łac. Stała Matka boleściwa).


Inną formą muzyki religijnej Średniowiecza były misteria. Powstały prawdopodobnie na początku X w. we Francji. Ich celem było z jednej strony uświetnienie i uatrakcyjnienie nabożeństw, z drugiej obrazowe i bardziej przystępne dla prostych ludzi przedstawienie zasad wiary. Były w dużej części śpiewem bądź melorecytacją, a ich obecną pozostałością są wystawiane do dziś Szopki, kolędowanie, misteria Wielkopostne, Droga krzyżowa itp.  Misteria można uznać za przodka opery, która rozwinęła się w okresie Renesansu.