Hej kolęda, kolęda

You are currently viewing Hej kolęda, kolęda
Kartka bożonarodzeniowa wydana przez Krakowski Komitet Okręgowy Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych w 1937 roku

Zbliżają się Święta Bożego Narodzenia, a z nimi czas śpiewania kolęd, który teoretycznie trwa od Wigilii (24 grudnia) do Święta Chrztu Pańskiego (Trzech Króli, 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie kolęd do Święta Ofiarowania Pańskiego (Matki Boskiej Gromnicznej, 2 lutego), a w nowej, świeckiej tradycji handlowej, zaczyna się śpiewać kolędy, a raczej wygrywać je bez opamiętania z głośników, zanim zgasną na dobre światełka stawiane na grobach 1 listopada.    


Termin kolęda prawdopodobniej pochodzi z łaciny (calendae) i oznacza pierwszy dzień miesiąca. Takim szczególnym dniem dla Rzymian był 1 stycznia (mensis Januarius). Od 153 r. p.n.e. w ten dzień konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Dekretem Juliusza Cezara od 46 r. p.n.e. dzień ten został uznany za początek roku administracyjnego i było to święto. W związku ze świętem Rzymianie odwiedzali się, obdarowywali i śpiewali pieśni. Stąd kolęda oznaczała też pieśń noworoczną, śpiewaną na cześć gospodarzy, na powitanie. Wychwalała ich zalety, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności.


Dawni Słowianie mieli podobne święto i zwyczaje. Kolędą nazywali pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamiany z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem Godowym) oraz związany z nim upominek. Mieli też zwyczaj obchodzenia domów, a ekipę odwiedzającą nazywali kolędnikami. Zwyczaje te, podobnie jak wiele innych pogańskich, przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia. Z czasem kolęda zaczęła oznaczać zarówno wizytę księdza, obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach jak i pieśń bożonarodzeniową.


Kolędy jako pieśni religijne związane z Bożym Narodzeniem wykształciły się stopniowo, wraz z umacnianiem się chrześcijaństwa. Początkowo twórcy kolęd czerpali tematykę z Ewangelii św. Mateusza i św. Łukasza. Także pierwszą wzmiankę o śpiewie w dniu narodzin Jezusa zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Śpiewano wyłącznie po łacinie, a formy śpiewów odpowiadały śpiewom kościelnym. Przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. 


Jeszcze na początku XV w. na polski tłumaczono kolędy z łaciny lub ze śpiewników czeskich. Do dziś śpiewamy: Z narodzenia Pana (w charakterze mazura), Anioł pasterzom mówił (utwór średniowieczny, ale zachowała się melodia z XVII w.), Chrystus się nam narodził (kolęda z XIV w.). Z biegiem czasu coraz częściej sięgano do źródeł ludowych, literatury średniowiecza i średniowiecznych form teatralnych. Najstarsza znana nam polska kolęda, pochodzi z 1424 r. Zaczyna się od słów Zdrów bądź, królu anjelski


Popularność kolęd wrosła na przełomie XVII i XVIII w. Wtedy utrwaliła się także nazwa, w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Z XVII w pochodzą Lulajże, Jezuniu (popularna we Francji jako Nuit de lumière), Jezus malusieńki i Mędrcy świata, Monarchowie – wszystkie anonimowe. Także Ach, ubogi żłobie, ale obecna melodia to XIX w. i jej autorem jest Piotr Studziński. Podobnie Pójdźmy wszyscy do stajenkiPrzybieżeli do Betlejem, a ich XIX w. melodie też są anonimowe. XVIII w. to kolędy Gdy śliczna PannaTryumfy Króla Niebieskiego (obie anonimowe), a także góralska Oj, maluśki, maluśki, której najstarszą melodię zapisano w 1808 r. Stara jest kolęda Gdy się Chrystus rodzi, jest również anonimowa, a jej melodię uważa się za starofrancuską. Z tego okresu pochodzi popularna kolęda W żłobie leży. Jej melodię stanowi polonez koronacyjny króla Władysława IV. Tekst przypisywany jest Piotrowi Skardze (temu od kazań). 


Stosunkowo najmłodsza z popularnych kolęd jest chociażby śpiewana przez katolików i protestantów Dzisiaj w Betlejem. Autorzy pozostają nieznani. Zachowany zapis pochodzi z drugiej połowy XIX w. Kolęda ta była śpiewana na wybrzeżu w 1970 r. w czasie wydarzeń grudniowych; Również dość młoda jest kolęda Mizerna cicha z tekstem Teofila Lenatrtowicza i muzyką Jana Galla (1849) znanego twórcy polskich pieśni i anonimowe Wśród nocnej ciszy (przełom XVIII i XIX w.). Na tę melodię najczęściej układa się pieśni patriotyczne. Zwyczajowo też ta kolęda rozpoczyna pasterkę.


Ostatni z tegorocznej serii Ożywiony obraz to Wigilia na Syberii Jacka Malczewskiego. Obraz powstał w 1892, jest niewielki (81 x 126 cm) i zdobi ściany Muzeum Narodowego w Krakowie. My „Syberię” inscenizowaliśmy na hali zdjęciowej i wspomagaliśmy się grafiką komputerową. Nie byliśmy pierwsi, których obraz oczarował. W 1980 r. Jacek Kaczmarski napisał piosenkę o tym dziejącym się obrazie i wykonywał ja wspólnie z Przemkiem Gintrowskim i Zbyszkiem Łapińskim. Utwór ma piękny poetycki tekst, natomiast melodia bogato czerpie z popularnych kolęd, począwszy od Cichej nocy, przez Wśród nocnej ciszyBóg się rodzi i na Lulajże Jezuniu kończąc.


Ja w swoim opracowaniu okazałam się bardziej konserwatywna. Nasi powstańcy śpiewają jedną z najpiękniejszych polskich kolęd Pieśń o narodzeniu pańskim, szerzej znaną jako Bóg się rodzi, a potem kontynuuje ją fortepian. Tekst napisał, na zamówienie Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, Franciszek Karpiński. Wkrótce po opublikowaniu był śpiewany na różne melodie, natomiast o muzykę, która układa się w uroczystego poloneza jest podejrzany sam Karol Kurpiński. Jest też przypuszczenie, że to kolejny polonez koronacyjny królów polskich, tym razem z okresu Stefana Batorego. Niewątpliwie to jedna z najpiękniejszych polskich pieśni bożonarodzeniowych i często nazywana jest królową kolęd polskich. Bardzo ją lubię i chociaż jest długa (ma 5 zwrotek) śpiewam ją chętnie. Zawsze przypomina mi się wtedy opowieść z dzieciństwa o jednej z ciotek, która zawzięcie śpiewała „inekselsis zdechło”. W innych czasach dziecięcą wyobraźnią zawładnął Józef Stalin i to on z Maryją Panną, Dzieciątko piastował i pielęgnował w kolędzie Dzisiaj w Betlejem. F. Karpiński jest autorem tekstu do jeszcze jednej popularnej kolędy: Bracia patrzcie jeno. Wykonuje się ją do różnych melodii.


Twórcami kolęd było wielu poetów XVIII w., między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, a w XIX w. kompozytorzy Feliks Nowowiejski (Kolędy op.21 nr.3) i Zygmunt Noskowski oraz wspomniany wcześniej Jan Gall. Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin uwiecznił w środkowej części scherza h-moll op.20., a ja wykorzystałam ten zabieg, żeby w filmie Z kroniki Auschwitz cz. 2 Orkiestra (reż. M. Bukojemski, 2004), w skondensowanej formie opisać smutek Bożego Narodzenia i zakazane przez hitlerowców koncerty muzyki Chopina jednocześnie.  


Ze współczesnych twórców, kolędy komponował Witold Lutosławski, a przede wszystkim opracowywał je w duchu sztuki nowoczesnej. W 1946 r. powstało 20 polskich kolęd na głos z fortepianem. Niektóre niewiele odbiegają od oryginał, ale część to bardzo współczesne i rozbudowane utwory. Jakiś czas temu, ukazała się, zawierająca to dzieło, płyta wytwórni Naxos z Olgą Pasiecznik, chórem żeńskim i orkiestrą pod dyrekcja Antoniego Wita. 


Popularność niektórych kolęd powstających współcześnie, dorównuje kolędom tradycyjnym. Kolęda Nie było miejsca dla Ciebie powstała w okolicach Nowego Sącza, w latach 30. Tekst napisał O. Mateusz Jeż w 1932 r. a muzykę O. Józef Łaś w 1938. W 1980 r. powstał musical Wojciecha Trzcińskiego i Ernesta Bryla Kolęda Nocka. Niezwykle popularna jest pochodząca z niego Kolęda (Psalm) o gwieździe, wykonywana przez Teresę Haremzę i Krystynę Prońko, a także świecka piosenka wykonywana przez Krystynę Prońko Psalm stojących w kolejce. Dla wielu utwór był inspiracją w czasie smutnej zimy następnego roku, a nawet kilku następnych zim.


Pieśni bożonarodzeniowe, o charakterze świeckim to pastorałki. W XIX w. rozpoczęto w Polsce zbieranie pieśni związanych z Bożym Narodzeniem. Najbardziej popularny śpiewnik to wydane w 1843 r. Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane ks. Michała Mioduszewskiego. W polskim dorobku kulturalnym mamy ponad 500 kolęd i pastorałek. Jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem świąt.


Długą i bogatą tradycję kolędowania mają Niemcy. Są to pieśni zarówno katolickie, jak i protestanckie. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem wielu tekstów (Vom Himmel hoch, XVI w.) jest  Marcin Luter. Jeszcze starsza jest In dulci jubilo (XIV – XV w.), a do kolędy O du fröhliche muzykę w XVIII w. napisał J.S. Bach. Niezwykle popularną pieśnią jest O Tannenbaum. Powstała w XVI w. jej autorem jest śląski poeta Melchior Franc. Opowiada o jodełkach i jej treść była wtedy całkiem świecka. W XIX w. Joachim Zamack na podstawie O Tannenbaum napisał pieśń o tragicznej miłości i dopiero Ernst Anschutz do pierwszej zwrotki dopisał kolejne, które nadały jej świąteczny charakter. Strojenie choinek, nie jest bowiem jak wiele osób przypuszcza polska tradycją, a niemieckim wielowiekowym zwyczajem.


Najpiękniejsza kolęda niemieckojęzyczna ma pochodzenie austriackie. To Cicha noc czyli Stille Nacht. Powstała w 1818 r. w małym austriackim miasteczku Oberndorf bei Salzburg w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła Józef Mohr oraz organista Franz Xaver Gruber. Przetłumaczono ją na ponad 300 języków i dialektów.


Kolędy angielskie pochodzą głównie z XVIII w., bo reformacja i kościół anglikański zatrzymały ich rozwój. Teksty kolęd angielskich z XVI w. wykorzystał w 1942 r. Benjamin Britten w A Ceremony of Carols op. 28 na harfę, głosy solowe i trzygłosowy chór chłopięcy. Najbardziej popularne angielskie kolędy to: Coventry CarolJoy to the worldAdeste Fideles (O come all ye faithful, XVIII w.), Hark! The Herald Angels Sing (sł. z 1739 r., Mel. z 1840 r.), God Rest Ye MerryGentlemen (XIX w.), O little town of BethlehemThe First NoelWe Three Kings.


Od kolęd (pieśni religijnych) należy odróżnić świeckie utwory o tematyce świątecznej i bożonarodzeniowej.  Najbardziej znane to Jingle Bells, piosenka skomponowana w czasie wojny secesyjnej przez Jamesa Pierpont’a i znana też pod tytułem One Horse Open Sleigh. To także White Christmas, utwór całkowicie współczesny. Napisał go Irving Berling w 1941 r., a jej pierwszy wykonawca to Bing Crosby, który zaśpiewał ją w filmie Gospoda Świąteczna. Wtedy piosenka zdobyła Oskara (1942). Jest jednym z najbardziej kojarzonym ze świętami utworem. Kojarzy się też ją z wojną w Wietnamie, bo właśnie w tych nieludzkich warunkach miała przypominać żołnierzom o białym Bożym Narodzeniu, które już za rok czeka ich w domu. U nas popularna jest piosenka K. Dzikowskiego i S. Krajewskiego Jest taki dzień, w wykonaniu Czerwonych gitar. Oczywiście kolędy i piosenki świąteczne nagrywają z zapałem wszyscy wykonawcy, bo jest to okazja do chociaż chwilowej popularności. Jeżeli zważymy jak wiele jest miejsc, gdzie kolędy się odtwarza, to każda nowa płyta jest na wagę złota.