Oglądając gotowy film, widz rzadko zdaje sobie sprawę, że nie byłoby takiego efektu, gdyby u podstaw każdej produkcji nie istniały solidne i specyficzne materiały literackie oraz ktoś, a czasem kilku ktosiów, który je odpowiednio przygotuje. Takie materiały tworzono właściwie od początku istnienia filmu niemego, a pierwszym zawodowym scenarzystą, znanym z imienia i nazwiska był Roy McCardell. Pracował dla Biograph Co. i co tydzień, począwszy od 1890 r. był zobowiązany do napisania skryptów, na bazie których powstawało 10 filmów o czasie trwania ok. 1’30”. Ten czas był pochodną długości taśmy filmowej (ok. 30 m), która mieściła się w kasecie kamery. Filmy zaś były początkowo jedno ujęciowe.

Skrypty i scenariusze

Od początku też skryptów brakowało. W ciągu kilku lat pojawił się nowy zawód filmowy – scenarzysta, a skrypt do realizacji filmu zaczęto nazywać scenariuszem. Sięgnięto też po adaptacje (łac. adaptera – przystosować, ang. film adaptation), bo istniejąca literatura piękna stanowiła gotowe zaplecze dla poczynań filmowców. Były to często karkołomne, jak na nasze standardy, przedsięwzięcia. Treść W matni, Emila Zolli, które jest uważane za pierwszą filmową adaptację, udało się Ferdynandowi Zecce opowiedzieć bez dialogów i to w 5 minut (1902). Oczywiście rozwój współczesnego scenariuszopisarstwa nastąpił już w filmie dźwiękowym, a najtrudniejszym elementem do dziś pozostają mowne dialogi.

Temat filmowy

Punktem wyjścia każdej produkcji filmowej jest temat filmowy (ang. treatement). To ogólny zarys treści, opisany na kilku kartkach. Na tej podstawie można podjąć decyzję, czy historia ma szanse być ciekawa i czy temat w ogóle interesuje jakichś inwestorów. Jego skondensowaną (kilka zdań) wersją jest story line. Jak pisze w swojej książce Hitman Julek Machulski, amerykańscy producenci twierdzą, że dobrą historię filmową da się w kilku zdaniach opowiedzieć i dłuższych ani czytać, ani słuchać nie chcą. Powtarzają prawdę, którą już w 1950 r. sformułował Rene Clair.

Dziś (…), gdy miałem do czynienia z tyloma scenariuszami, mógłbym powiedzieć (…): dobry scenariusz da się opowiedzieć w kilku zdaniach. Nie znaczy to bynajmniej, że każdy scenariusz, który można streścić w kilku zdaniach jest dobry.

RENE CLAIR

Zdecydowanie tylko niektóre.

Scenariusz filmowy

Z tematu rodzi się więc scenariusz (ang. screenplay, scripts, scenario). Może być oryginalny, lub stanowić adaptację istniejącego utworu (sztuki teatralnej, powieści). Pisanie scenariuszy to praca literacka, opowiadanie, w którym opisuje się postaci, zdarzenia, miejsca akcji i treść dialogów. Czasem najpierw pisana jest nowela filmowa (ang. novella, short story), zbeletryzowana forma scenariusza. Forma pośrednia, czyli rozbudowany temat filmowy. Nowelę należy odróżnić od powieści filmowej (ang. film roman, novel from film), która powstaje na podstawie filmu. W ten sposób powstało kilka powieści o agencie 007, żeby był komplet, bo początkowo, to na podstawie słowa pisanego tworzono scenariusze, ale potem, nie zawsze taki pierwowzór istniał.

Scenariusz musi być tak skonstruowany, aby dostępnymi w filmie środkami można było opowiedzieć założoną historię. Fabuła filmu z konieczności jest opowiadaniem, czyli narracją. Scenariusz jest specyficznym wytworem literackim. Zdecydowanie lepiej opowiada obrazem i przez toczącą się akcję, niż dialogiem, monologiem wewnętrznym, komentarzem czy stosując napisy wyjaśniające. Historie opowiadane przez film nie są bogate w treść. Odkrywamy to natychmiast, gdy próbujemy przerobić na scenariusz filmowy, nawet cienką powieść.

Montaż filmowy, czyli spojrzenie subiektywne

Pierwsze teorie budowy scenariuszy pojawiły się ok. 1908 r., w czasie, gdy film miał długość jednej rolki/aktu (10min.), a repertuar był w miarę stabilny. Były to z reguły adaptacje przepisów na pisanie sztuk teatralnych. Za najbardziej pożyteczny uważany jest The art of playwriting A.Hennequina, przyjaciela G.B. Howarda, uznanego amerykańskiego dramaturga. Wynika z niego, że:

• Postacie muszą się wyraźnie między sobą różnić, ale być spójne i pasować do opowieści;
• Historia musi być opowiedziana tak, aby widz nie pytał, co nastąpiło później, bądź wcześniej;
• Wydarzenia muszą być umotywowane. Historia powinna być interesująca i przyjemna. Musi zawierać element niespodzianki.

Scenariusz podzielony jest na sceny (czyli fragmenty w których akcja toczy się w tym samym miejscu i czasie). Zawiera informacje o miejscu akcji (także, czy jest to wnętrze czy plener) oraz o czasie akcji (godzina, pora roku, miejsce w historii). Opisane są postaci pod względem fizycznym i psychicznym, a także kluczowe stroje, dekoracje, rekwizyty, przestrzenie. Dialog może być pisany w trzeciej osobie, ale powinien być już przyporządkowany do konkretnych osób. Segmentacja tekstu i podział na mniejsze jednostki jest jednym z najistotniejszych elementów tworzenia filmowej opowieści.

Scenopis filmowy

Na podstawie scenariusza, scenarzysta, reżyser i operator, albo ktoś z tej trójki pisze scenopis (scenariusz reżyserski, ang. scripts, shooting scripts, franc. découpage technique, scripts, żargonowo Drehbuch, niem. Drehen – kręcić, Buch – książka).Scenopis zawiera podział na ujęcia z ich dokładnym opisem. Jest wymetrowany tzn. podaje długość taśmy (35 mm) potrzebnej do nakręcenia każdego ujęcia i ekranowy czas scen. Obecnie co raz częściej opisuje się już filmy w sekundach, ale termin pozostał. Metrowanie jest ogromną sztuką. Zajmują się tym zazwyczaj II reżyserzy. Podane wartości są podstawą do planowania pracy na planie, zamawiania taśmy itp. Złe pomiary powodują, że powstaje za dużo scen, które potem trzeba usuwać z filmu, albo wręcz brakuje materiału, aby zmontowany film trwał zakładaną ilość czasu.

Scenopis zawiera spisy: ról, obiektów wraz z przyporządkowaniem do konkretnych scen, wiodących rekwizytów, środków technicznych potrzebnych w każdej scenie (ang. decoupage). Podzielony jest na kolumny. W kolumnie obrazu mamy opisy kadrów, użytych obiektywów, oświetlenia, ruchów kamery i zachowania postaci (informacje dla aktorów). Kolumna dźwiękowa zawiera dialogi w formie do mówienia, a także sugestie, co do przyszłego udźwiękowienia. Każda scena i ujęcie otrzymują numer. Numery przy dalszych modyfikacjach scenopisu nie zmieniają się. Pozostają puste miejsca lub ujęcia/sceny z oznaczeniem literowym przy numerze (12 b, 142 d). Zastosowanie różnych elementów operatorskich, planowanie tricków i zadań dźwiękowych (muzyki) wynika ze scenariusza i scenopisu.

Scenorys filmowy

Czasem są też szkice kadrów i plan sytuacyjny. Scenorysem (scenopis obrazkowy, ang. storyboard, layout) posługuje się kinematografia amerykańska, a w Europie najczęściej – reklama. Storyboard w filmach animowanych, pełni rolę scenariusza. Oznacza rozrysowanie wszystkich kadrów filmu tak jak to ma być w przyszłości zmontowane. Pozwala metodą kolejnych przybliżeń określić plany i ustawienia ujęć, aby uniknąć wykonywania zbędnych animacji, opowiadana historia była zrozumiała, a ujęcia dały się ze sobą zmontować.

W filmie animowanym w okresie poprzedzającym produkcję (pre produkcyjnym) powstaje:

• scenariusz,
• scenorys (w tym shootingboard i koncepcja plastyczna),
• animatic.

Montaż filmowy. Dobrze opowiedziana historia

Shootingboard

Shootingboard jest dokładniejszą formą scenorysu, którą opracowuje się dla wybranych we wstępnej selekcji kadrów i ujęć. Może być jednoznaczny ze storyboardem.Animatic to prymitywna wersja filmu, ruchoma, ale pomijająca fazy ruchu, często wykorzystuje elementy storyboardu i shootingboardu. Stosowana jest w filmach fabularnych i dokumentalnych przy opracowywaniu tricków, do zasymulowania innym członkom ekipy ostatecznego efektu prowadzonych działań. W reklamie czasem się z niego rezygnuje, lub wykonuje bardzo uproszczoną wersję.