Mówiąc sztuka starożytnego Rzymu z reguły myślimy o sztuce tworzonej w Rzymie oraz państwie, złożonym z wielu prowincji, będących pod panowaniem imperium, w którym uprzywilejowany był obszar dzisiejszej Italii. Za początek tego okresu można przyjąć VI w. p.n.e. Za koniec 476 r., czyli upadek cesarstwa na zachodzie. W ramach Italii wyróżniamy teren kontynentalny i Półwysep Apeniński. Środek półwyspu stanowią góry. Doliny są żyzne, choć wymagają nawadniania. Bardzo zasobna w złoża miedzi, ołowiu, a zwłaszcza żelaza jest Etruria. Italia była najbogatszą krainą starożytności wokół Morza Śródziemnego.
Rolnictwo pojawiło się już w VII tys. p.n.e. W I tys. p.n.e. wszystkie tamtejsze ludy, poza Etruskami, mówiły językami indoeuropejskimi. O ludach tych mówimy Italikowie, chociaż były to różne grupy. Mieszkańcom Lacjum – Latynom, zawdzięczamy łacinę (lingua Latina). Od połowy VIII w. p.n.e. Latynowie zaczęli skupiać się w ośrodkach typu willa nova i w VII w. wspólnie z Etruskami i Grekami tworzyli najwyższą kulturę regionu. Ich największym miastem był Rzym.
Historia Rzymu dzieli się na okresy:
- Od założenia miasta do republiki 753 (ale też mówi się o 728 i 747 r.) – 509 r. p.n.e. (wygnanie króla Tarkwiniusza)
- Republikę 509 – 30 r. p.n.e.
- Cesarstwo 30 r. p.n.e. – 476 r. n.e.
Swoje podboje Rzym rozpoczął od pokonania Etrusków. W latach 343 – 383 p.n.e. Rzymianie podporządkowali sobie całe tereny Latynów. W 327 r. p.n.e. rozpoczęli walki z Samnitami i Galami. Tajemnica militarnej potęgi Rzymu tkwiła w metodzie wynagradzania ziemią wszystkich biorących udział w walce. Po podporządkowaniu sobie Półwyspu Apenińskiego, Rzym rozpoczął podboje w obrębie Morza Śródziemnego, co doprowadziło do powstania imperium. Ostatnim etapem był atak na północ Europy i obecne tereny Czech, Austrii, Szwajcarii, Francji i Niemiec. W skutek podboju min. kultura celtycka przepadła niemal całkowicie. Ostatnie podboje odbyły się za czasów następcy Juliusza Cezara (100 r. p.n.e. – 44 r. p.n.e.) – Oktawiana Augusta (63 r. p.n.e. – 14 r. n.e.).
Najstarszy okres rozwoju sztuki starożytnego Rzymu związany był z panowaniem Etrusków i trwał do najazdu Galów w 390 r. p.n.e. Z tym okresem związane jest przekształcenie osady w miasto, budowa kanału odwadniającego Cloaca Maxima, wytyczenie ulic i placów np. Forum Romanum oraz powstanie najstarszych budowli, np. świątyni Jowisza Kapitolińskiego. Po zniszczeniach spowodowanych najazdem Galów, miasto zaczęło się odbudowywać.
Rzymianie przejęli od Etrusków wiele umiejętności związanych z architekturą oraz technikę odlewania rzeźb z brązu. Posągi bogów wykonywane były w podobnym stylu, ale z wypalanej gliny. Sztuka rzymska narodziła się dopiero po podboju Galii. Duży skok w rozwoju nastąpił również po podboju Grecji i napływie sporej ilości dzieł sztuki z tego obszaru. Rzemiosło rzymskie rozwijało się pod wpływem wzorców greckich. Niezwykłe ilości dzieł sztuki trafiały do Rzymu jako łupy, stąd trudno ustalić co zrobiono na wzór (pastisz), a co przywieziono. Rzymianie podziwiali Greków i czerpali z ich spuścizny. Ale Grecy kochali sztukę ze względu na jej piękno. Rzymianom była potrzebna do odczuwania luksusu. W ramach podboju sztuka rzymska i grecka stały się znane na terenie całego imperium.
W części wschodniej Cesarstwa dominował język grecki, w zachodniej – łacina. Ludzie wykształceni władali oboma językami. Część pisarzy używała greki, a początki własnego piśmiennictwa Rzymian to tłumaczenia z greki na łacinę. Arystokracja i ludzie aspirujący do awansu do wyższych klas społecznych posyłali dzieci do szkół greckich lub utrzymywali greckich nauczycieli. Takim przypadkiem był Cyceron (dla porządku nazywanego młodszym). Pochodził z prowincji, małego miasteczka Arpinum w górach Wolskijskich. Jego ojciec był equitą ożenionym z córką senatora – Helwią. W ich rejonie był szanowany i uważany za osobę zacnego pochodzenia. Wiele miał do powiedzenia w miejscowych ciałach przedstawicielskich, był też człowiekiem zamożnym. Ale było to za mało, aby równać się z zamkniętym klanem rzymskiej arystokracji.
Stąd pomysł wysłania synów Marka (tak miał na imię ten właściwy Cyceron) i Kwintusa, razem z bratem stryjecznym Lucjuszem, do Rzymu i do domów Marka Antoniusza i Krassusa. Wielki przyszły mówca miał wówczas 10 lat. Studiowano retorykę grecką i rzymską. Najmowano na nauczycieli wskazanych przez obu wybitnych mężów, a oni sami uczestniczyli w prowadzonych zajęciach i dysputach. Bywała w tych domach młodzież znacznych rodów, a także mędrcy i artyści rzymscy oraz greccy. Nauka była rzetelna i dogłębna. Cyceron po raz pierwszy wystąpił z publiczną mowa mając 25 lat. Tyle czasu zajęło przygotowanie zarówno od strony literackiej jak i oratorskiej. Pracował nad treścią oraz formą swoich pism i wypowiedzi, ale ćwiczył także głos, jego brzmienie i panowanie nad słyszalnymi w nim emocjami.
Powszechnie uważano, że do pewnych zagadnień należy używać jednego języka, a do innych drugiego. W powieści Śmierć Aecjusza (Teodor Parnicki) jedne rozmowy przeprowadzane są po grecku, inne po łacinie. W obu językach należało mówić płynnie i bez naleciałości. Dlatego bohaterowie książki, pochodząc z prowincji, często z rodzin w których jedno z rodziców nie było Rzymianinem, wyjątkowo tę umiejętność podkreślają, a nawet się nią chełpią. Premiowane było bogate słownictwo oraz wykwintna, często niezwykle skomplikowana gramatycznie, forma wypowiadanych zdań. Marek Cyceron odbył nawet specjalne studia retoryczne w Grecji. Studiował też w innych ośrodkach.
Cesarstwo to także rozwój retoryki i prawa, które legło u podstaw prawodawstwa naszej cywilizacji. Cyceron specjalizował się w obrończych mowach procesowych, a więc także otrzymał gruntowne wykształcenie prawnicze. Stał się poważany, szanowany, słuchano jego zdania na tematy państwowe i polityczne. To wszystko pozwoliło mu zmienić swoją przynależność klasową. Został konsulem i wszedł do kręgu nobilitas.
Swoją mitologię Rzymianie zaczerpnęli z mitologii greckiej, zmieniając przede wszystkim imiona bóstw. Pośrednikami w przekazywaniu tych wierzeń byli Etruskowie. W ozdobach naczyń ceramicznych, a także w rzeźbach i innych formach plastycznych (np. freskach) pojawiają się zdobienia charakterystyczne dla sztuki zarówno greckiej jak i etruskiej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim lub wykonywane w formie reliefów. Była to tzw. ceramika aretyńska (miasto Arezzo, jeden z ośrodków produkcji ceramiki). Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów, którymi były sygnowane. Produkcja ta trwała od II w. p.n.e. do II w. n.e. W najlepszym okresie w samej Galii było ponad 100 warsztatów. Przeważało zdobienie ze scenami mitologicznymi. Była to działalność masowa i rzemieślnicza.
Wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu. Szczególny rozkwit nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Oktawiana Augusta (63 r. p.n.e. – 14 r. n.e) i Tyberiusza (42 r. p.n.e. – 37 r. n.e). Naczynia z gliny produkowano już w III w. p.n.e. Były to wyroby z czarną polewą, wykonywane w Pn. Italii. Ich produkcja zanikła pod koniec II w. p.n.e. W połowie I w. p.n.e. pojawiły się naczynia z jasnoczerwonej gliny, również z błyszczącą polewą. Produkowane były przede wszystkim w południowej części półwyspu. Naczynia, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej.
W cesarstwie rzymskim produkowano gemmy o wzorach wklęsłych (intaglio) i wypukłych (kamee). Do ich produkcji używano półszlachetnych kamieni (np. krwawnik, granat, akwamaryn, agat). Umiejętność ich wykonywania Rzymianie przejęli od Greków. Początkowo (w okresie republiki) produkowano gemmy wklęsłe używane do wyrobu pierścieni (służących jako pieczęcie) oraz amuletów. Oprócz kamei z kamieni wykonywano też wyroby imitujące je, np. w dwubarwnym szkle. Na warstwę spodnią używano przeźroczystego szkła, wierzchnią, rzeźbioną, wykonywano w szkle białym. Podobną technikę stosowano już w okresie hellenistycznym do produkcji naczyń.
Wyroby tego typu powstawały także w cesarstwie rzymskim i dla rozwoju szkła artystycznego ten okres jest najważniejszy. Wtedy wprowadzono technikę wydmuchiwania naczyń, form szklarskich i produkcję szkła przezroczystego. Do bardziej znanych znalezisk należy waza Portland. Na szafirowym tle wygrawerowane są w białym szkle sceny figuralne. Zachowało się nazwisko Enniona z Sydonu z I w. oraz Frontinusa pracującego w III w. w Normandii. Produkowano też szkło rżnięte, malowane, dwuwarstwowe. Najwyższy poziom osiągnięto w Aleksandrii.
Najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa są freski zdobiące domy zasypane popiołem po wybuchu Wezuwiusza w Pompejach koło Neapolu. Pozwalają na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki od połowy II w. p.n.e. do 79 r. Popiół utrwalił nie tylko budowle, ale także ciała ludzkie (dotychczas znaleziono ok. 2 tys.), jak i zwierzęce, oraz przedmioty codziennego użytku. Pompeje były w tym czasie, w dużej części miastem nowym. W 62 r. nawiedziło je trzęsienie ziemi i miasto w 65% przestało istnieć. W momencie wybuchu wulkanu już je odbudowano. Świadkiem tej ostatecznej zagłady miasta był Pliniusz Młodszy, który pozostawił dokładną relację. Erupcja trwała 3 dni. Na miasto posypały się rozżarzone kawałki skamieniałej lawy, które powodowały pożary i walenie się budynków. Wszystko pokryła 5-6 metrowa warstwa pyłu. Część ludzi, którzy nie zdołali oddalić się od epicentrum otruło się gazami jakie wyrzucał wulkan.
Ruiny Pompei odkryto pod koniec XVI w. przy budowie kanału. Prace archeologiczne prowadzono od 1748 r., kiedy z nadania Napoleona, na tronie neapolitańskim zasiadał Joachim Murat. Ale malowidła odkryto dopiero niedawno, jest ich wiele i w bardzo dobrym stanie. Razem z nimi odnaleziono też kolejną grupę świetnie zachowanych mozaik. Malarstwo okresu cesarstwa jest poza tym właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II w. wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III w. zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można wyrokować, że panowały w tym okresie dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.
