Rozwój języków i piśmiennictwa w Średniowieczu
Charakterystyczną cechą okresu Średniowiecza jest uniwersalna kultura, łącząca starożytność rzymską, kultury barbarzyńskie Germanów, Celtów, Słowian i in. oraz silny wpływ kultury chrześcijańskiej, arabskiej i elementów oryginalnych. Proces zapoczątkowali Rzymianie próbując ujednolicić kulturowo i językowo całe imperium.
Dużą rolę w tej jednolitości odegrał Kościół, chcąc na całym terenie i na wzór Cesarstwa Rzymskiego stworzyć państwo chrześcijańskie. Kultura chrześcijańska (póki nie pojawił się islam) była jedynym i wszechobecnym wzorem. Np. czas określano długością odmawiania modlitw. Modlitwa dawała pociechę i rozwiązanie problemów. Dodawała godności i sensu życia. Kościół przyczynił się też niestety do odizolowania się od zdobyczy wiedzy i kultury starożytnej, którą określał jako pogańską (w muzyce zrezygnowano z instrumentów na rzecz śpiewu jednogłosowego i bardzo ubogiego w melodię, chociaż, jakimś cudem zostało trochę melizmatów).
Międzynarodowym językiem chrześcijańskiej Europy, była łacina, a w późnym Średniowieczu (XIV w.) język francuski (po francusku mówiła długo angielska szlachta) lub niemiecki (na terenach polskich używany ze względu na dużą liczbę osadników niemieckich). Nie było poczucia narodowości, a raczej przynależność do określonej grupy ludności. Ludność przemieszczała się, wędrowała, napadała na inne grupy etniczne i mieszała z nimi tak, że dziś można powiedzieć, że wszyscy pochodzimy od jakichś indoeuropejczyków bez względu na deklarowaną narodowość (biedni narodowcy i faszyści). Są to ludzie o jasnej skórze, niebieskich oczach i jasnych włosach, czyli MY. Terytoria, które obecnie opisuje się jako ziemie Franków czy Słowian ulegały przesunięciom na mapie. Ostatni do Europy przybyli Madziaży.
Małżeństwo było sposobem układania międzynarodowych stosunków. Małżonkowie nie znali wzajemnie swoich języków. Często kobiety wysyłano jak towar do kompletnie nieznanego im świata i kultury. Notorycznie łamano zakaz zawierania małżeństw przy bliskim pokrewieństwie, co owocowało wynaturzeniami i większą niż normalnie śmiertelnością narodzonych z takich związków dzieci. Już Robert Kapet II Pobożny (996 – 1031) ożenił się (po oddaleniu pierwszej zony) z Bertą z którą był spokrewniony w trzecim stopniu, a w ramach pobożności porzucił ją, bo nie mieli dzieci. Porzucał także kolejne żony.
W późnym Średniowieczu powstawały dzieła w językach narodowych (Petrarka, Dante), szczególnie w związku z posługa duszpasterską (Hus, Cyryl i Metody). Tłumaczenie największych dzieł łacińskich na języki narodowe zlecali też możnowładcy. Była to przede wszystkim Biblia. Pierwsze utwory po polsku zaczęły powstawać w XIV w. Widać w nich sporą ilość dialektów z których wyłonił się później wspólny język. Ogromny wkład w jego rozwój miał chrzest, kiedy na nasz język zaczęła wpływać łacina, język znacznie bogatszy i lepiej ukształtowany niż mowa ówczesnych Słowian. Łacina była mową ludzi wykształconych, a szkoły prowadził kościół. Po łacinie prowadzono też liturgię.
W VIII w. wypracowano łacinę ludową i stała się ona zalążkiem języków narodowych w Europie Zachodniej. Średniowiecze (Media latinitas) to czas w którym klasyczna łacina uległa skażeniu, aby ponownie odrodzić się w Renesansie. Jednak na tym etapie rozwoju uważano, że języki narodowe są za mało precyzyjne (jak kiedyś łacina w stosunku do greki), aby mogły oddawać niuanse dysput naukowych i artystycznych. Ze współczesnych badań nad historią języków wynika, że wszystkie języki europejskie (nawet język Celtów, który wydaje się tak osobnym), są spokrewnione z łaciną i greką. A już w XVIII w. ustalono, że wszystkie (także łacina i greka) są spokrewnione z głównymi językami Indii i sanskrytem.
Wielki reformator kościoła, Papież Grzegorz XIII (1502-1585) wprowadził nowy, w założeniu wspólny dla Europy, kalendarz, który zastąpił obowiązujący od 45 r. p.n.e. kalendarz juliański. Kalendarz gregoriański pojawił się w XVI w. (w Polsce, Hiszpanii, Portugalii i Włoszech od 1582), ale do XVIII w. nie był ani jedyny, ani powszechnie obowiązujący. Fakt, że wprowadził go papież katolicki powoduje, że do dziś niektóre kościoły chrześcijańskie go nie akceptują lub przyjęły go ze znacznym opóźnieniem (Wielka Brytania – 1752, Grecja – 1923, Turcja – 1927, Rosja 1700 – 1918).
Chronologia Średniowiecza jest trudna do określenia. Rok chrześcijański zaczynano na Wielkanoc, która jest świętem ruchomym. Powszechnie dni wyliczano według świąt (godziny według modlitw), a więc ustalenie prawdziwych dat bywa trudne. Do tego należy dodać pierwsze wieki, które liczono według reguł rzymskich. Kalendarze były dwa, a ten ważniejszy ustanowił Juliusz Cezar w 46 r. p.n.e. Początek roku administracyjnego przypadał od tej pory 1 stycznia, bo tego dnia od 153 r. p.n.e. konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd.
Szkoły w średniowieczu
W szkołach wykładano 7 sztuk wyzwolonych (łac. artes liberales), czyli: gramatykę, dialektykę i retorykę oraz arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. Szkoły świeckie powstawały przy dworach. Można mówić o bardzo niskim poziomie wiedzy i umiejętności. Najlepiej wykształcona grupą ludzi było duchowieństwo i ono rozwijało kulturę, sztukę, literaturę i filozofię. Przełom w oświacie nastąpił w XI – XII w., kiedy na skutek krucjat horyzonty Europejczyków poszerzyły się o wiedzę grecką i arabską.
Wykształcenie zaczęło się upowszechniać. Powstały cechy – wspólnoty, a z nich w dużych miastach Uniwersytety: w Bolonii (1085), Montpellier (1140), Paryżu (1150), Solerno (1173), Oksfordzie (1167), Cambridge (1209), Padwie (1222), Neapolu (1224), Salamance (1230), Rzymie (1303), Coimbrze (1308), Florencji (1321), Pizie (1343), Pradze (1348), Krakowie (1364), Erfurcie (1379), Uppsali (1477), Wilnie (1579). Nastąpiło szybkie upowszechnienie nowych idei. Zaczęto uczyć medycyny, prawa i teologii. Prowadzono wykłady (łac. lechio) i dysputy. Zdobywano tytuły: licencjata, bakałarza, magistra i doktora. Magistrem był Wincenty Kadłubek.
Największy rozkwit, Średniowiecze przeżywa w XIII w. Czasem nazywa się ten czas protorenesansem. Życie kulturalne i społeczne zaczyna koncentrować się wokół uczelni. Odkryte zostają pisma Arystotelesa oraz dzieła arabskie i żydowskie. Myśl grecka i arabska w XII i XIII w. po raz pierwszy tłumaczona jest na łacinę. Rozpoznane i wdrożone są wspaniałe wynalazki i udogodnienia Starożytności i odległych kultur: kompas (Chiny ok. 1190), strzemiona żelazne (Chiny, wczesne Średniowiecze), okulary (Chiny, koniec XIII w. dla krótkowidzów XV w.), cyfry arabskie (Indie, XV i XVI w.), proch (Chiny, XIII – XIV w. pierwsza broń palna), papier (Chiny, Francja 1189, Polska 1473), druk (Chiny, XV w. 1455 biblia Gutenberga), chomąto (Chiny, XII – XIII w.), kominek (XI w.), pomiary z użyciem triangulacji. Wiedziano już, że Ziemia ma kształt kulisty, że najbliżej Ziemi jest księżyc oraz co to jest zaćmienie. Dalekie kraje raczej bywały w świecie fantazji, choć wiedziano, że istnieją. Na mapach oznaczano raj. Zaczęto dokładniej dzielić czas. Pojawiły się zegary (wynalazek zegara mechanicznego).
Książki były podstawowym narzędziem do zdobycia wiedzy, ale były trudno dostępne. Przepisywano je ręcznie w klasztorach i warsztatach kopistów. Pisano na pergaminie wyrabianym ze skór cielęcych, kozich lub baranich. Od drugiej połowy XII w. znano papier, ale dopiero w XV w. powszechnie drukowano na papierze. Większość ludzi nie umiała czytać. Książka była rozrywką wspólną. Mając jeden egzemplarz głośno go czytano. Była bardzo cenna, pięknie zdobiona. Pod koniec Średniowiecza ozdoby te, nazywane miniaturami zawierają sceny z codziennego życia. Szczególnie popularne są brewiarze z godzinkami i kalendarze. W XIV w. wśród czytelników pojawiają się osoby świeckie, które w książkach szukają wiedzy fachowej. Wpłynęło to na rozwój literatury w językach narodowych. Skryptoria (przepisywalnie) powstają też przy uniwersytetach, aby dostarczać tekstów studentom.
W 1439 r. Gutenberg wynalazł druk przy pomocy ruchomych czcionek. Pierwsze książki prawie nie różniły się od rękopisów, ale szybko zaczęto stosować strony tytułowe i oznaczenia drukarni (za wyłączność na drukowanie danego tytułu się płaciło). Przejście od rękopisów do książek drukowanych trwało do XVII w. Najdłużej przepisywano poezję. Drukowano też zapisy nutowe (pierwszą drukarnię nut miała Wenecja). Najstarsze ilustracje powstawały z drzeworytów, które odbijano na prasach drukarskich jeszcze przed wynalezieniem ruchomych czcionek. Technika ta stosowana była do końca XVIII w. Książki oprawiano zszywając skład i przymocowując go do desek (od deski do deski), które stanowiły okładki. Eleganckie książki oprawiano w skórę. Później deski zamieniono na tekturę, a skórę na płótno (XIX w.). Okładki były zdobione, inkrustowane i złocone. Także w XV w. zaczęły powstawać pierwsze mapy. Drukowano je na podstawie dzieła Ptolemeusza.
Od V w. pojawiły się biblioteki. Były to głównie zbiory klasztorne lub kościelne. Książki stały na pulpitach do czytania, często przymocowane łańcuchem. Najstarsza polska biblioteka powstała w Akademii Krakowskiej. Największe znaczenia miała biblioteka Collegium Maius, która stała się zaczątkiem biblioteki jagiellońskiej. W bibliotekach było Pismo Święte i komentarze, Pisma Ojców kościoła i pisma teologiczne, a także literatura świecka dotycząca matematyki, przyrody, medycyny, filozofii, historii i prawa. W XII w. na Wawelu było 47 tomów. W XIV w. biblioteki (np. 76 ksiąg) posiadało już wielu możnych duchownych i świeckich.
Literatura była zaangażowana w sprawy duchowe i społeczne. Potępiała zło, afirmowała dobro, pokazywała wzorce osobowe. Głównie były to hymny kościelne, hagiografia, kroniki, żywoty świętych, epos rycerski, liryka świecka, a od XIII w. nawiązania do antyku. Podstawowe cechy to dwujęzyczność, dydaktyzm (Słota: O zachowaniu się przy stole) i alegoryczność (biel – dziewictwo, czerwień – miłość, żółć – zdrada, drabina – do nieba, lilia – czystość, lew – pycha, las – grzech).
Istniała literatura prześmiewcza. Można było parodiować kościół, bo była to część życia. Popularna forma to rozmowa (Między panem wójtem a plebanem). Pod koniec Średniowiecza pojawiają się, nawet w kronikach komentarze odautorskie i forma zbliżona do pamiętników. Brak jest opisów poza poezja pastoralną w której jest to rzecz sformalizowana. Proza jest monotonna, ozdobna, ciężka przez nadmiar alegorii. W XIV w. poezja usamodzielnia się od muzyki i wykonania. Poezja jest lżejsza bo ma wielowiekowa tradycję.
Najważniejsze utwory: Pieśń o Rolandzie (XI w.), Opowieści okrągłego stołu, Pieśń o Nibelungach (XII w.), Tristan i Izolda (1165), Złota legenda (XIII w.), Boska komedia Dante Aligieri (1313), Dekameron Boccacio (1350), Pieśni Petrarka (1352), Opowieści kanterberyjskie Chaucer (1387 – 92). W późnym średniowieczu bardzo ceniono i znano Horacego, Owidiusza, Wergilusza, Cycerona.
Polskie zabytki: Bulla gnieźnieńska 1136 r. (410 polskich wyrazów), Kazania świętokrzyskie (XIV w.), Księga henrykowska (1270), Psałterz floriański (koniec XIV w.), Kazania gnieźnieńskie (początek XV w.) Biblia królowej Zofii (1455), a także kroniki (Galla Anonima, Wincentego Kadłubowica, Janka, syna wójta z Czarnkowa, Jana Długosza, Filipa Kalimacha), poezja religijna (Bogurodzica, rymowane historie o świętych czyli oficium), poezja świecka, pieśni i listy miłosne, pieśni żakowskie.
