Daleki Wschód jest w naszej wyobraźni miejscem niezwykle odległym i egzotycznym. Większość z nas nawet mentalnie nie jest w stanie ogarnąć jak wielki jest to obszar i jak wiele różnych nacji i kultur tam zamieszkuje. Może wynika to z trudności, jaką dla białego człowieka stanowi rozróżnianie osób rasy żółtej. Nie mamy więc świadomości jak bardzo różnią się twarze Jawajczyka, Chińczyka czy Birmańczyka. Działa to w obie strony. Dla przedstawicieli rasy żółtej Włoch i Niemiec, Hiszpan czy Szwed są do siebie podobni jak dwie krople wody, chociaż bardzo się wszyscy od siebie różnimy.
Z czym kojarzy się nam Indonezja?
Indonezja to wyspiarski kraj, leżący na blisko 18 tysiącach wysp, z których zamieszkałych jest 6 tysięcy. Największe z nich to Sumatra, Jawa, Celebes, Borneo i Nowa Gwinea. Nazwa pochodzi z greki i oznacza wyspy indyjskie. Jej ludność liczy ponad 260 mln., a połowa z nich mieszka na wyspie Jawa. Na wyspach zamieszkuje ponad 300 grup etnicznych, mówiących w 700 językach. Nie można ich nawet określić jako dialekty, bo różnią się gramatyką, pochodzeniem i słownictwem. Wśród wierzeń przeważają muzułmanie, ale są chrześcijanie (katolicy i protestanci), buddyści (Świątynia Boronudur), hinduiści i wielu innych. Indonezja była kolonią holenderską.
Przeciętnemu Polakowi ze starszych pokoleń Indonezja kojarzy się z piosenką śpiewaną przez Janusza Gniatkowskiego z tekstem Zbigniewa Sztaby i egzotyczną muzyką ludową pochodzącą z bliżej nie określonego folkloru:
Ryżowe pola mokną w wodzie
Bawoły ciągną wóz itd.
To była cała seria takich egzotycznych piosenek (Kuba wyspa jak wulkan gorąca), które miały podkreślić nasz komunistyczny internacjonalizm i otwartość na świat.
Kultura muzyczna Indonezji
Wyspy indonezyjskie stanowią zlepek różnych kultur i od starożytności przecinały się tu wpływy arabskie, indyjskie i chińskie. Docierały też wpływy z Afryki, Europy i Australii. W częściach odludnych kultura, w tym kultura muzyczna, kształciła się samodzielnie i tam do dziś znajduje się bardzo prymitywne instrumenty, często pochodzące z odległych epok. Jest to muzycznie jeden z najciekawszych obszarów Orientu, ale badania muzyki indonezyjskiej nastręczają wielu trudności. Trudno mówić o jednym systemie, a raczej wielu, często pozostających pod własnymi wpływami. Z jednej strony mamy pieśni oparte na jednym dźwięku i prymitywne instrumenty (Celebes, Sumatra) z drugiej wyrafinowana muzykę wokalną (Jawa). Charakteryzuje ją duża różnorodność metryczna, rytmiczna, harmoniczna i kolorystyczna.
Na samej Jawie są dwa systemy dźwiękowe. Pélog jest hepatoniczny (7 dźwięków), a sléndro (salendro) pentatoniczny (pięć dźwięków). Oparte są odpowiednio na 142 i 101 skalach. W muzyce wokalnej używane są interwały podobne jak w innych systemach. Muzyka Jawy jest wielogłosowa, oparta głownie na heterofonii wariacyjnej. Wykazuje prawidłowości rytmiczne, najczęstsze jest metrum parzyste, wskazujące na wpływy chińskie. Muzyka jeszcze dziś wykonywana jest z pamięci, według starych wzorów. Trzyma się ścisłych norm kompozytorskich (np. wzorce tonalno – melodyczne – patety, zależne od pory dnia i nocy). Nie zmienia się pod wpływem zewnętrznym.
Wysoką kulturę muzyczną reprezentuje wyspa Bali. Wyraźne są tam elementy kultury indyjskiej, które pojawiły się wraz z religią buddyjską, których nie zauważa się na Jawie. Natomiast nie ma wpływów islamu. Muzyka Bali jest bardzo zróżnicowana, a skala instrumentów często ogranicza się do 4 stopni (np. g – a – b – d lub g – b – c – d ). Wśród innych występują też jawajskie skale pélog i sléndro.
Czym jest gamelan?
Tradycyjna orkiestra indonezyjska to gamelan. Jest niezwykle popularna i uważana za muzykę narodową. To zespół, głównie instrumentów perkusyjnych, wywodzący się z tradycji Jawy, Bali i Malajów. Inne miejsca w których spotykany jest ten typ orkiestry to Borneo, Wyspy Moluccan, Sumatra, Sunda, Sulawesi, Papuła-Nowa Gwinea. Słowo gamel pochodzi z języka jawajskiego i oznacz rodzaj młotka lub czasownik uderzać. Dodatek an zmienia słowo w rzeczownik, ale na polski powinno tłumaczyć się go jako uderzający lub młotkujący.
W jawajskiej mitologii, gamelan został stworzony przez jednego z jawajskich bogów – Sang Hyang Guru, który rządził jako król wszystkiego w pałacu na górze Meandra w Medang Kamulan (obecnie Góra Lawu). Potrzebował sygnału do wzywania bogów na wspólne spotkania i tym samym wynalazł gong. Dla bardziej złożonych wiadomości, wymyślił dwa inne gongi, tworząc oryginalny zestaw gamelan. Można powiedzieć, że tak powstał pierwowzór dzisiejszego SMS.
Najstarsza zachowane plastyczne przedstawienie takiego zespołu pochodzi z VIII w. i znajduje się w Świątyni Boronudur na Jawie. Są na nim różne flety, dzwonki, bębny a nawet lutnie. Natomiast nie ma, co dziwne, metalofonów. Podstawą współczesnego gamelanu są idiofony (metalofony, ksylofony, gongi). Ich nazwy to bonang, gendér, gongi (ageng i rinchik), kenong (kethuk), peking, saron, slenthem, gambang kayu. Uzupełniają je membranofony. Charakterystyczny jest bęben kendhang i południowoindyjski mrydang. Gamelan może obejmować także instrumenty strunowe (rebeb, sitar, fidel kolcowa i cytra – celempung), a nawet aerofony (flet z bambusa – suling). W gamelanie występują także wokaliści nazywani sindhen.
Często w orkiestrze nie ma w ogóle instrumentów melodycznych (na Bali gamelany ograniczają się do idiofonów z brązu bądź drewna i bębnów), bo podstawą wspólnego muzykowania jest rytm. Natomiast na Jawie występują obowiązkowo zestawy dzwonków, gongów i flety. Takich zespołów jest na wyspie ok. 17 tysięcy. Duży gamelan obejmuje około 60 osób, ale skład zespołu jest płynny. Muzycy grają na historycznych instrumentach, którym nadaje się imiona, poprzedzone słowem kjaki, czyli pan. Wykonywana jest muzyka o bardzo różnym charakterze i należąca do różnych stylów muzycznych.
Budowa i strojenie instrumentów dla orkiestry gamelan jest procesem złożonym. Jest przynajmniej kilka systemów strojenia. Najbardziej popularne to jawajskie sléndro i pélog, ale jest też system madenda (diatonis) podobny do europejskiego dur/moll. Jeżeli chodzi o notację, to jest to głównie muzyka przekazywana w tradycji ustnej, chociaż powstał w XIX w. system zapisu Yogyanese, który bywa wykorzystywany rzadko i współczesny zapis Kepatihan, który jest formą szyfru.
Gamelan usłyszano w Europie pierwszy raz w 1889 r. i wywarł ogromne wrażenie na współczesnych kompozytorach, którzy później wielokrotnie do niego nawiązywali. Oryginalne instrumentarium wykorzystywali w swojej twórczości Claude Debussy, Eric Satie, Carl Orff, John Cage i wielu im współczesnych. Na szczególną uwagę zasługuje działalność Carla Orffa. Ten niemiecki kompozytor (autor takich hitów jak Carmina Burana i Catulli Carmina) i dyrygent zajmował się też wychowaniem muzycznym dzieci i młodzieży. Opracował własną metodę szkolenia polegającą na śpiewie, ruchu przy muzyce i prostych zespołach perkusyjnych (w pewien sposób czerpiąc inspirację z gamelanu). Celem założonego przez niego w Salzburgu Instytutu było rozbudzanie u dzieci i młodzieży zamiłowania do muzyki, przez uczestnictwo w jej tworzeniu.
Jego wielkość doceniali nawet hitlerowcy. Znalazł się na słynnej Gottbegnadeten – Liste (Lista obdarzonych łaską Bożą), ułożonej przez Josepha Goebbelsa, a zawierającej nazwiska najcenniejszych artystów III Rzeszy, których zwolniono spod obowiązku mobilizacyjnego, jako najbardziej niezbędnych kulturze niemieckiej. Lista liczyła ponad tysiąc nazwisk, w tym 24 osoby uznano za niezastąpionych. Wśród nich znaleźli się: laureat Nagrody Nobla pisarz Gerhart Hauptman i kompozytorzy Richard Strauss, Wilhelm Furtwängler, Hans Pfitzner, Werner Joseph Mayer (Werner Egk) oraz Carl Orff. Na liście cennych, ale jednak nie niezastąpionych byli m.in. dyrygenci Herbert von Karajan, Hermann Abendroth, Karl Böhm, czy jeden z najwybitniejszych pianistów niemieckich Walter Gieseking.
Co wchodzi w skład instrumentarium Orffa
W skład Zespołu Orffa (instrumentarium Orffa) wchodzą: bębenki, bębenki baskijskie (tamburyn), kołatki, grzechotki, trójkąty, brzękadła, talerze itp. idiofony przede wszystkim krótko brzmiące oraz dzwonki melodyczne (met alofon, cymbałki dziecięce), ksylofony i inne idiofony sztabkowe. Mogą mieć formę całego instrumentu, lub stanowić osobne sztabki z pudłem rezonansowym. Najważniejszym elementem jest wspólny rytm. Duży nacisk kładzie się na ekspresję i improwizację.
Jest to metoda znana wszystkim nauczycielom rytmiki. Stosowana w przedszkolach, nawet już dla trzylatków. Ze swoich zawodowych doświadczeń pamiętam małe przedszkole w podwarszawskiej miejscowości do którego docierałam dwa razy w tygodniu w połowie lat 70. Brakowało nam instrumentów (trudno było kupić), a więc rodzice z kolorowych flag (samego materiału też nie było) poszyli woreczki, które wypchano ryżem, grochem, fasolą i pęczakiem (każdy wydawał inne dźwięki). Przedszkole zakupiło 10 par cymbałek, ale drugie tyle samych pałeczek, a do nich kubki do mycia zębów z miękkiego plastiku, za to w kilku kolorach. Mieliśmy też przedszkolne drewniane krzesełka. Nasza kolorowa orkiestra pod patronatem jawajskich bogów i wielkiego Carla prezentowała się barwnie i odjazdowo. Grała z przejęciem. Artyści także śpiewali, a ja akompaniowałam im na pianinie.
Metoda Orffa stosowana jest powszechnie w muzykoterapii zarówno dzieci jak i dorosłych. Znakomicie sprawdza się w pacy z osobami upośledzonymi i niepełnosprawnymi. W Polsce działa Towarzystwo Carla Orffa.
